جهان و ایران در جدال با خشکسالی

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی نخیلات، در پی بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی توسط انسان، و نیز آسیب های جدی که در اثر صنعتی شدن به محیط زیست وارد شده، جهان امروز با پدیده ها و بحران های مختلفی در حوزه های منابع طبیعی و محیط زیست همچون خشکسالی، نابودی پوشش گیاهی و تغییر اقلیم مواجه شده است.

در این بین شاید موضوع «خشکسالی و تامین آب» ضروری‌ترین و فوری‌ترین نیاز برای ادامه حیات بشری باشد؛ دهه‌هاست کارشناسان، دانشگاه‌ها و نهادهای بین‌المللی در خصوص بحران آب و اینکه این موضوع می‌تواند به بحران‌های اجتماعی، اقتصادی و چه بسا سیاسی و امنیتی منجر شود، هشدار می‌دهند و آن‌چنان که شایسته است گوش شنوایی برای این هشدارها وجود نداشته است.

گزارش های جهانی درباره خشکسالی چه می گویند؟

مسائل مربوط به بحران و مدیریت آب از دیدگاه سازمان ملل متحد پس از مشکل جمعیت به عنوان دومین مسئله اصلی جهان شناخته شده است. بر اساس گزارش سازمان یونسکو در سال ۲۰۱۲ تنها کمتر از یک درصد کل منابع آب کره زمین شیرین است و حدود ۶۳ درصد از کل منابع آب شیرین به صورت یخ در یخچال‌های قطب شمال، قطب جنوب و یخچال‌های کوهستانی، خارج از دسترس مستقیم انسان قرار دارد.

کشورهای برزیل، روسیه، چین، کانادا، اندونزی، ایالات متحدده آمریکا، هند، کلمبیا و جمهوری دموکراتیک کنگو، ۶۱ درصد کل منابع شناخته شده آب شیرین جهان را در اختیار دارند. اغلب کشورهای غرب آسیا از نظر آب شیرین بسیار فقیر هستند. جدی بودن بحران آب در خاورمیانه به گونه‌ای است که در ۱۱ سال آینده بسیاری از کشورها قادر نخواهند بود آب مورد نیاز کشاورزی، صنعتی، آشامیدنی و دیگر مصارف خود را تأمین کنند.

این گزارش تاکید دارد خاورمیانه، خانه شش درصد جمعیت جهان است و از سویی تنها یک درصد آب شیرین جهان را در خود جای داده است، به همین دلیل کشورهای این منطقه باید یک تصمیم حیاتی بگیرند تا فاصله بین میزان تقاضا و عرضه منابع آب را کاهش دهند.

بحران آب، یکی از ریسک‌هایی است که براساس گزارش‌های سالانه مجمع جهانی اقتصاد از ریسک‌های جهانی، به دلیل کاهش قابل توجه مقدار و همچنین کیفیت آب شیرین در دسترس به تهدیدی برای سلامت انسان و نیز فعالیت‌های اقتصادی او تبدیل شده است. مؤسسه منابع جهان (WRI) در نیز این موضوع را با انتشار اطلس ریسک آب، مورد تأیید قرار می‌دهد.

بر این اساس، ۱۷ کشور دنیا که بخش عمده‌ای از آنها در منطقه خاورمیانه و آفریقا قرار دارند، در شرایط تنش آبی بسیار بالا هستند. تنش آبی، نسبت کل آب برداشت شده به منابع آبی تجدیدپذیر را محاسبه می‌کند. برداشت آب به مصارف خانگی، صنعتی، آبیاری، دامداری و سایر استفاده‌های غیرمصرفی تخصیص پیدا می‌کند. منابع آب تجدیدپذیر شامل منابع آبی سطحی و زیرزمینی هستند. در این میان ایران، پنجمین کشور دارای نسبت تنش آبی بسیار بالاست.

ناسا اعلام کرده است که ۴۵ کشور جهان در ۳۰ سال آینده در معرض خشکسالی هستند و این خشکسالی ۳۰ تا ۳۵ سال طول می کشد. میزان تاثیری که گرما برای زمین دارد و عواقب آن همچون خشکسالی به اندازه ای جدی و خطرناک است که هشدارها برای مهار گازهای گلخانه ای و جلوگیری از پیامدهای ناگوار مثل سیل جاری شده است.

اکونومیست نیز در گزارش ویژه‌ای به مساله آب در جهان پرداخته و خبرداده است که  بیش از یک‌چهارم جمعیت زمین، معادل یک میلیارد و ۹۰۰ میلیون نفر که ۷۳ درصد آنها در آسیا هستند در مناطقی به سر می‌برند که آب بالقوه کمیاب است‌. با اشاره به افزایش جمعیت کره زمین که انتظار می‌رود تا سال ۲۰۵۰ میلادی به حدود ۱۰ میلیارد تن برسد، استفاده جهانی آب، شش برابر بیش از قرن پیش ارزیابی می شود و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۵۰ بین ۲۰ تا ۵۰ درصد نیز افزایش یابد‌. یک‌سوم از بزرگ‌ترین شبکه‌های آب زیرزمینی جهان هم در خطر خشکی گزارش شده‌اند‌. از این‌رو جمعیتی که تحت تنش آبی شدید به‌سر می‌برد انتظار می‌رود تا سال ۲۰۵۰ به سه میلیارد و ۲۰۰ میلیون تن یا با حساب تغییرات فصلی تا پنج میلیارد و ۷۰۰ میلیون تن بالا رود و برآورد شده این جمعیت محدود به کشورهای فقیر نخواهد بود؛ استرالیا، ایتالیا، اسپانیا و حتی آمریکا را نیز در‌بر خواهد گرفت‌.

وضعیت خشکسالی در ایران

ایران نیز از این وضعیت مستثنی نیست. سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ خشک‌ترین سال آبی در ۵٢ سال گذشته بود و آثار این خشکسالی به وضوح خود را در روان‌آب‌ها، ذخیره سدها و دریاچه‌ها و تالاب‌های کشور نشان داد.

بر اساس اعلام مرکز پایش خشکسالی کشور، به طور متوسط میانگین بارش‌ها در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ نسبت به ۱۳۹۹-۱۳۹۸ با کاهش ۵٠ درصدی روبه‌رو بود و در نیمه شرقی کشور، کمبود بارش تجمعی سال آبی اخیر نسبت به سال آبی گذشته بیش از ٧٠ درصد کاهش داشت.

استان‌های شرقی کشور مانند سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی و خراسان شمالی بین ۵٠ تا ٧٠ درصد بارش کمتر از نرمال را در سال آبی اخیر داشتند. کم بارشی در بیش از یک فصل موجب خشکسالی و به تدریج با طولانی‌تر شدن کم بارشی شدت خشکسالی نیز افزایش می‌یابد. سال آبی گذشته همه استان‌های کشور بارش کمتر از نرمال داشتند و خشکسالی شدید تا بسیار شدید در تمام کشور حاکم شد.

در این میان بخش کشاورزی بیشترین مصرف آب در مقایسه با سایر بخش‌ها را دارد و یکی از مصرف‌کنندگان اصلی آب در کشور است. وجود ریسک تحریم‌های اقتصادی که می‌تواند تهدیدی برای امنیت غذایی مردم باشد، دولت‌های مختلف را به خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی استراتژیک هدایت کرده است. تولید بیشتر این محصولات کشاورزی و دست‌یابی به خودکفایی با مصرف آب بیشتر همراه است و مصرف آب بیشتر به معنای برداشت بیشتر از منابع محدود آب است.

از طرف دیگر، قرارگیری صنایع آب‌بری مانند فولاد در مناطق مرکزی کشور مانند استان اصفهان، برداشت از منابع آبی در این مناطق را تشدید کرده است و موجب راه‌اندازی طرح‌هایی همچون انتقال آب خلیج‌فارس به استان‌های مرکزی شده است. در حقیقت جانمایی نادرست صنایع و بی‌توجهی به مسائل محیط زیستی در مکان‌یابی این صنایع نه تنها موجب کمبود آب در این مناطق شده بلکه راه‌حل‌های رفع آن، تغییرات اقلیمی در سایر مناطق را به همراه خواهد داشت.

خشکسالی یک پدیده مخرب، خزنده و فراگیر است و در صورت تداوم داشتن خسارت‌های بسیار زیادی را در بخش‌های مختلف و به خصوص به کشاورزی تحمیل می‌کند. خشکسالی شدید سبب کاهش تولید یا عدم برداشت محصول و بی‌کیفیتی و عدم رشد کافی محصولات کشاورزی در مناطق وسیعی از کشور می‌شود. کاهش دبی آب رودخانه‌ها باعث کاهش محصولات کشاورزان و خسارت به محیط زیست و حیات‌وحش شده است. بیشتر دریاچه‌های کشور خشک شده‌اند و در فصل گرم آتش‌سوزی جنگل‌ها وسعت و شدت بیشتری داشت.

 

چه کنیم؟

خشکسالی و تغییر اقلیم موضوعی جدی و البته جهانی است؛ مهمترین اقدامی که مردم و دولت می‌توانند انجام دهند سازگاری با کم آبی و توسعه فعالیت‌ها متناسب با ظرفیت‌های آبی در دسترس با رعایت حقابه محیط زیستی است. با توجه به روند افزایش دما و تغییرات اقلیم چاره‌ای جز ایجاد سازگاری با منابع موجود و کم‌آبی نداریم.

با ادامه روند تغییرات اقلیم نمی‌توان به استحصال منابع آبی جدید فکر کرد بنابراین باید خود را با وضعیت موجود سازگار کنیم و سراغ استفاده بهینه از منابع، شیوه‌های نوین کشاورزی و آبیاری و استفاده از الگوهای اقتصادی‌تر در کشاورزی برویم؛ در مصرف آب شرب نیز باید سراغ کاهنده‌های مصرف و فرهنگ‌سازی برای کاهش مصرف برویم و در صنعت نیز باید استفاده چندباره از پساب‌ها و تصفیه آن‌ها را در برنامه داشته باشیم چون منابع آبی جدید برای استحصال وجود ندارد.

مواجهه با این شرایط یک اقدام جمعی و مشترک در جهت سازگاری با کم‌آبی بوده و رسیدن به این هدف، اراده جمعی مردم و مسئولان امکان‌پذیر است.