خوزستان؛ از باران تا بحران!

محمد هاشمی

بدون شک باران، یکی از آیات با عظمت الهی ست که خداوند متعال در قرآن بارها از آن تحت عنوان های مختلف یاد کرده که شاید بارزترین آنها، زنده کردن زمین های مرده یا خشکیده و رویاندن گیاهان و حیات بخشی به همه چیز است. خداوند باران را برای ما انسان ها، مایه برکات فراوان قرار داده، اما گاهی این برکت باران بواسطه اهمال، نابلدی و بی مسئولیتی در عملکرد مسئولان مربوطه، تبدیل به نقمت (العیاذ بالله) شده و اسباب گرفتاری روزمره مردم را فراهم ساخته و حیات یومیه آنها را مختل می کند؛ نمونه بارز این مثال، استان خوزستان است که در آن، فاصله میان نزول باران تا وقوع بحران بسیار ناچیز، در حد چند ساعت است!

هم ما و هم مسئولان محترم، شرایط جغرافیایی و ساختار زمین شناسی استان خوزستان و شهرهای آن را می شناسیم، که بیشتر آن، دشتی است هموار با  ۶ رود، که رودخانه اصلی آن کارون است و از شمال به جنوب غرب استان تا خلیج همیشگی فارس امتداد دارد.

همه ما و مسئولان محترم نیز، شرایط و ساختارهای مهندسی شهرسازی، وضعیت پستی و بلندی مناطق، وضعیت شیب بندی شهرها، محله ها و خیابان ها و مهمتر از آنها، وضعیت شبکه فاضلاب و دفع آب های سطحی را نیز می دانیم که به مرور با افزایش جمعیت و توسعه شهرها در دهه های اخیر، دیگر نه تنها از ظرفیت لازم برای دفع این حجم از آب و فاضلاب، برخوردار نیستند، بلکه به دردهای دیگری همچون فرسایش و گرفتگی نیز دچارند.

حال در این شرایط، این صحنه را تجسم کنید: سازمان هواشناسی هشدارهای لازم را پیش از وقوع می دهد! باران نیز به وقتش می بارد و شهرهای خوزستان به ویژه شهرهای مسطح را به زیر آب می برد! زندگی مردم نه تنها مختل می شود، بلکه در خانه های خود، غرق آب می شوند! مسئولین و نهادهای مسئول و غیر مسئول، پای کار می آیند، و هر کس یک گوشه کار را می گیرد! حال پیدا کنید پرتقال فروش را! معلوم است که پرتغال فروشی وجود ندارد! معلوم است که وقتی باران می آید، باید منتظر سیل در خیابان های اهواز و بندر امام خمینی (ره) و ماهشهر و شوش و شوشتر و هندیجان و رامهرمز و غیره باشیم! و معلوم است که مسئولان و سازمان ها و نهادها بعد از وقوع چنین بحران هایی که ظرف چند ساعت گریبان آنها را می گیرد، باید پای کار بیایند و خدمات رسانی کنند و گرفتاری را برطرف کنند!

آنچه گفتیم ناظر به سه مرحله قبل، حین و بعد از بحران است. هواشناسی هشدار خود را بر اساس وظیفه ذاتی داده است! باران هم سر موقع باریده است! شبکه فاضلاب هم که خراب است! آب هم که به میان خانه های مردم آمده! خب باید چکار کرد؟ آیا جز همین کارهایی که همین الان نیروهای سازمانی و جهادی در حال انجام آن هستند می شود کاری کرد؟ پاسخ روشن است: خیر!

حال مردم شریف خوزستان می گویند، ما هر ساله با این مشکل مواجهیم! و هر سال مسئولان، همین خدمات را انجام می دهند، ولی چرا مشکل بر طرف نمی شود؟

پاسخ این است که خوزستان، نیازمند درمان است و این اقدامات، حکم مُسَکّن را دارند! مسکن نیز تا یک محدوده ای می تواند، درد را کنترل نماید! به همین دلیل، هر ساله، آش همان آش و کاسه همان کاسه است!

خوزستان نیازمند یک تحول اساسی در ساختارهای حل مسئله دارد! مسائلی همچون ترسالی و خشکسالی از نگاه علمی پدیده هایی جهانی هستند، و بسیاری کشورها با مشکلات حادتر از ما نیز با تبعات آنها مواجهند، اما آنها، مسئله را به روشی متفاوت حل کرده اند، تا جایی که توانسته اند به الگوهایی دست یابند که به آنها کمک کرده تا با تغییر رفتارهای طبیعت، به همزیستی برسند! که نمونه بارز آن کشور ژاپن است که سالانه در معرض زلزله ها و سونامی های سهمگینی قرار دارد.

ژاپن به دلیل نزدیکی به حلقه آتش اقیانوس آرام از زلزله خیزترین و پرباران ترین مناطق جهان است. این کشور به ویژه شهرهای توکیو و یوکوهاما به عنوان خطرناک ترین مناطق پرجمعیت جهان به شمار می آیند. اما این کشور برای مهار این بلایای طبیعی عظیم، نظام نامه ها و قوانین سختگیرانه ای برای ساخت و ساز ساختمان ها اعمال کرد و با ساخت مواد منعطف ساختمانی و فناوری هایی همچون ضربه گیر و یا سیستم تعلیق ساختمان، بناهای خود را تا ۹ ریشتر مقاوم ساخته اند و قدرت مهار زلزله را به دست آوردند.

در مواجهه با سیل نیز این کشور با ایجاد سامانه زیرزمینی کنترل سیل موسوم به «کانال تخلیه زیرزمینی بیرونی منطقه متروپولیتن» مشکل سیل های سهمگین را تحت کنترل خود درآوده است. این سامانه با دالان های عظیمی در منطقه «کاسوکابه» در استان «سایتاما» در حومه توکیو قرار دارد که شامل ۵ سیلوی عظیم زیر زمینی به طول هر کدام ۶۵ متر و قطر ۳۲ متر و کانال ارتباطی میان آنها به طول بیش از ۶ کیلومتر است. ژاپنی ها، بوسیله این سامانه، در مواجهه با سونامی ها، حجم عظیمی از آب را طی یک فرایند مهندسی خاص، بدون اینکه وارد شهر شود، به درون این کانال ها هدایت می نمایند، و اینگونه سیل را مهار می کنند.

در این میان، ژاپنی ها، هر چند تلفات و خساراتی را نیز، هر بار ممکن است محتمل شوند، اما این خسارات با اقداماتی که انجام داده اند، حداقلی به نظر می رسند؛ چرا که بر اساس برآوردهای بانک جهانی، به ازای هر ۱ دلار سرمایه گذاری در زمینه مهار سیل، می توان ۷ تا ۱۰ دلاری که قرار است بر اثر سیل از بین برود، حفظ کرد.

البته در خصوص خوزستانی که بودجه چند میلیون دلاری، فاضلاب اهوازش، معلوم نشد چه بر سر آن آمد، و یا متروی ۲۳ کیلومتری اهواز که پس از ۱۷ سال تنها ۲۸ درصد آن پیشرفت داشت، شاید انتظار الگو برداری و عملکردی مشابه ژاپنی ها، زیاد باشد.